Yaxın Şərqdə daha geniş miqyaslı qarşıdurmaların baş verməsi ehtimalı yüksəkdir - TƏHLİL
Array
(
[0] => 1
[1] => 5
)
İcazəniz yoxdur. İcazə problemi: core.edit
Yaxın Şərqdə daha geniş miqyaslı qarşıdurmaların baş verməsi ehtimalı yüksəkdir - TƏHLİL
İran və İsrail arasında gərginliyin artması səbəbilə Yaxın Şərq diqqət mərkəzində qalmaqda davam edir. Mövzu ilə Yaxın Şərq regionu üzrə ekspert Vüqar Zifəroğlu sosial şəbəkə hesabında paylaşım edib.
Crossmedia.az paylaşımı təqdim edir:
"İsrail və İran arasında potensial müharibə, Yaxın Şərqdəki ən təhlükəli münaqişələrdən biri hesab olunur. Bu iki ölkə arasında uzun müddətdir davam edən qarşıdurma, əsasən İranın nüvə proqramı, regional təsir mübarizəsi və ideoloji fərqliliklərdən qaynaqlanır. Birbaşa müharibə ehtimalı olsa da, indiyə qədər qarşıdurmalar daha çox proksi savaşlar və regional gərginliklərlə özünü göstərib. Bu ehtimalın yüksəlməsinə təsir edən əsas faktorlar və mümkün nəticələr aşağıdakı kimi izah oluna bilər:
1.Nüvə Proqramı və Hərbi Hücum Təhdidləri
İranın nüvə proqramı İsrailin milli təhlükəsizliyi üçün əsas təhdid olaraq qəbul edilir. İsrail, İranın nüvə silahlarına sahib olacağı təqdirdə bölgədə güc balansının pozulacağını və öz təhlükəsizliyinin ciddi şəkildə təhdid ediləcəyini düşünür. Buna görə İsrail dəfələrlə İranın nüvə obyektlərinə hərbi zərbə endirmək imkanlarını müzakirə edib.
• İsrailin mövqeyi: İsrail rəhbərliyi, xüsusilə Baş nazir Binyamin Netanyahu dövründə, İranın nüvə proqramını dayandırmaq üçün hərbi güc tətbiq etməyin lazım olduğunu vurğulayıb. 2010-cu illərin əvvəllərində İranın nüvə obyektlərinə qarşı kiber hücumlar (məsələn, Stuxnet virusu) həyata keçirilib, lakin bu səylər İranın nüvə proqramını tamamilə dayandırmayıb.
• İranın reaksiyası: İran, İsrailin hər hansı bir hərbi hücumuna qarşı sərt cavab verəcəyini bəyan edib. İran, xüsusilə Yaxın Şərqdəki müttəfiqləri və "proksi" qüvvələri vasitəsilə İsrailə qarşı asimmetrik cavablar verə bilər. Bu qüvvələr arasında Livanda "Hizbullah" və Suriyada İranın dəstəklədiyi milis qüvvələri mövcuddur.
2.Regional Proksi Münaqişələr
İsrail və İran arasında hərbi toqquşmalar birbaşa deyil, daha çox regional proksi qüvvələr vasitəsilə baş verib. Bu, Yaxın Şərqdə İsrail-İran qarşıdurmasının dolayısıyla genişlənməsi deməkdir.
• Livan və Hizbullah: Livanda İranın dəstəklədiyi şiə "Hizbullah" təşkilatı İsrailin ən güclü düşmənlərindən biridir. Hizbullahın raket arsenalı və İsrailə qarşı potensial hücumları müharibənin əsas təhrikedici faktorlarından biri ola bilər. Əgər İran və İsrail arasında birbaşa müharibə baş verərsə, Hizbullahın bu münaqişəyə qatılması qaçınılmazdır.
• Suriya və Qolan təpələri: İsrail, Suriyada İranın hərbi mövcudluğunu hədəf alan hava zərbələri həyata keçirir. Bu əməliyyatlar İranın bölgədəki strateji nüfuzunu zəiflətmək məqsədi daşıyır, lakin həmçinin potensial müharibə riskini də artırır. Suriyanın cənubunda, xüsusilə Qolan təpələrində İsrail və İran qüvvələri arasında toqquşmaların intensivləşməsi mümkündür.
3. ABŞ və Qərbin Rolu
ABŞ və Qərb dövlətləri bu münaqişənin əsas xarici aktorlarıdır. ABŞ, İsrailin əsas müttəfiqi olaraq bölgədə strateji mövqeyini qoruyur və İranın nüvə proqramına qarşı sanksiyalar və diplomatik təzyiqlər tətbiq edir. İranla 2015-ci ildə imzalanmış Nüvə Razılaşması (JCPOA) bu münaqişəni müəyyən dərəcədə yumşaltmışdı, lakin ABŞ-ın 2018-ci ildə bu razılaşmadan çıxması ilə vəziyyət daha da gərginləşdi.
Müharibə riskinin dərəcəsi:
Hazırda İsrail və İran arasında genişmiqyaslı birbaşa hərbi münaqişənin qaçınılmaz olduğunu, təəssüf ki, demək mümkün deyil. Bununla belə, proksi savaşlar və kiçikmiqyaslı hərbi əməliyyatlar risk altındadır. İsrailin hərbi gücü və İranın regional təsir imkanları arasında birbaşa toqquşma böyük regional və qlobal nəticələrə gətirib çıxara bilər.
Potensial təsirlər:
1. Yaxın Şərqdə gərginliyin artması: İsrail-İran müharibəsi regionda digər ölkələri də qarşıdurmaya çəkə bilər. Livan, Suriya, Səudiyyə Ərəbistanı və digər qonşu dövlətlər bu qarşıdurmanın bir hissəsinə çevrilə bilər.
2. Qlobal enerji bazarına təsir: İran Yaxın Şərqdə böyük neft və qaz ehtiyatlarına malikdir, və müharibə bu enerji mənbələrinin təhlükə altına düşməsinə səbəb ola bilər. Bu da qlobal enerji qiymətlərində böyük artımlara səbəb ola bilər.
3. Mülki itkilər və humanitar fəlakət: Hər iki tərəfdən gələn hərbi əməliyyatlar mülki itkilərə və humanitar fəlakətlərə səbəb ola bilər. Regionda qaçqın böhranı və qeyri-sabitlik arta bilər.
Hazırkı vəziyyətdə diplomatik səylər bu münaqişənin qarşısını almaq üçün vacibdir, müharibə riski mövcuddur və diqqətlə izlənməlidir.
Burada vacıb məqam məhz gərginliyin öz miqyasına görə geniş coğrafiyanı əhatə edə bilməsidir ki, onu Rusiya-Ukrayna müharibəsindən fərqləndirən ən vacib cəhət budur.
Müharibə riskinə təsir edən əsas faktorlar:
Yaxın Şərqdə gərginliyin artması, regionun zəngin resursları və mürəkkəb dini, etnik, siyasi və ideoloji qarşıdurmalar səbəbindən illərdir davam edən qarşıdurmaların nəticəsidir. Bu gərginlik həm daxili (milli və regional) faktorlardan, həm də beynəlxalq aktorların müdaxilələrindən qaynaqlanır. Yaxın Şərqdə gərginliyin artmasına təsir edən əsas faktorlar və mümkün nəticələr aşağıdakı kimi izah oluna bilər:
1. İran-Səudiyyə Ərəbistanı Rəqabəti
Yaxın Şərqdəki gərginliyin artmasının əsas səbəblərindən biri İran və Səudiyyə Ərəbistanı arasındakı regional rəqabətdir. Bu iki ölkə, əsasən dini fərqliliklər (şiəlik və sünnilik) və regionda liderlik iddiaları səbəbindən bir-biri ilə rəqabətdədirlər.
• Yəmən Münaqişəsi: İran və Səudiyyə Ərəbistanı Yəməndə bir proksi müharibəsi aparır. İran "Huti" üsyançılarını dəstəkləyir, Səudiyyə Ərəbistanı isə Yəmənin hökumətini və ərəb koalisiyasını dəstəkləyir. Bu münaqişə Yaxın Şərqin digər bölgələrinə də yayılma potensialı daşıyır.
• Suriya Müharibəsi: Suriya vətəndaş müharibəsində İran, Bəşər Əsəd rejimini dəstəkləyir, Səudiyyə Ərəbistanı və digər Sünni ərəb dövlətləri isə müxalif qüvvələri dəstəkləyir. Suriya müharibəsi regiondakı gərginliyi artıran əsas münaqişələrdən biridir.
2. İsrail və Ərəb Dövlətləri Arasındakı Münasibətlər
İsrailin qonşu ərəb dövlətləri ilə olan tarixi gərginliyi də Yaxın Şərqdə gərginliyin artmasına töhfə verir. Son illərdə bəzi ərəb dövlətləri, o cümlədən Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Bəhreyn, İsrail ilə münasibətləri normallaşdırmaq üçün addımlar atsa da, İran və onun müttəfiqləri bu prosesə qarşı çıxırlar.
• Fələstin İsrail Münaqişəsi: Fələstin məsələsi hələ də İsrail-ərəb münasibətlərində əsas problem olaraq qalır. Xüsusilə Qəzza zolağında İsraillə Həmas arasındakı qarşıdurmalar, tez-tez regional gərginliyin artmasına səbəb olur.
3.Yaxın Şərq ölkələri arasında rəqabət və vahid mövqenin olmaması problem
Ərəb ölkələri arasında geosiyasi rəqabət Yaxın Şərqin regional dinamikalarını formalaşdıran əsas faktorlardan biridir. Bu rəqabət müxtəlif siyasi, iqtisadi, dini və ideoloji fərqliliklərdən qaynaqlanır və regionun güc balansını, həmçinin qlobal güclərin Yaxın Şərqdəki siyasətlərini birbaşa təsir altına alır. Əsasən Səudiyyə Ərəbistanı və İran arasında liderlik uğrunda rəqabət fonunda baş versə də, digər ərəb ölkələri də öz maraqlarını qorumaq və güclərini artırmaq üçün müxtəlif addımlar atırlar.
Ərəb ölkələri arasında geosiyasi rəqabətin əsas faktorları:
a. Səudiyyə Ərəbistanı və İran arasında rəqabət
Səudiyyə Ərəbistanı və İran arasındakı rəqabət, Yaxın Şərqdə güc balansına təsir edən əsas geosiyasi qarşıdurmadır. Səudiyyə Ərəbistanı sünni islamının lideri kimi özünü göstərir, İran isə şiə islamının lideri kimi çıxış edir. Bu ideoloji qarşıdurma regionda müxtəlif proksi müharibələrə və münaqişələrə səbəb olub.
• Yəmən müharibəsi: İran və Səudiyyə Ərəbistanı Yəməndə proksi müharibəsi aparır. İran Husiləri dəstəkləyir, Səudiyyə Ərəbistanı isə hökumət qüvvələrinə dəstək verir. Yəmən müharibəsi bu iki ölkə arasındakı rəqabətin ən açıq nəticələrindən biridir.
• Suriya və İraq: İranın Suriyada və İraqda hərbi və siyasi təsiri güclənib. Səudiyyə Ərəbistanı isə bu ölkələrdə sünni müxalif qüvvələri dəstəkləyir. Suriya müharibəsi, İranın Yaxın Şərqdəki təsirini artırdığı bir ərazidir.
b. Səudiyyə Ərəbistanı və Qətər
Səudiyyə Ərəbistanı və Qətər arasında da müəyyən gərginliklər var. Səudiyyə Ərəbistanı Körfəz ölkələri üzərində siyasi və iqtisadi təsirini genişləndirməyə çalışır, lakin Qətər daha müstəqil xarici siyasət yürüdür. Bu rəqabət 2017-ci ildə Səudiyyə Ərəbistanı və digər ərəb ölkələrinin Qətəri blokadaya alması ilə kulminasiya nöqtəsinə çatdı.
• Müsəlman Qardaşları (İxvan ül-Müslimin): Qətərin Müsəlman Qardaşlarına olan dəstəyi Səudiyyə Ərəbistanı ilə fikir ayrılıqlarının əsas səbəblərindən biridir. Səudiyyə Ərəbistanı bu hərəkatı təhlükə kimi görür, Qətər isə bu qrupla əlaqələri davam etdirir.
• Al Jazeera və media təsiri: Qətərin sahib olduğu "Al Jazeera" kanalı ərəb dünyasında mühüm təsir gücünə malikdir. Səudiyyə Ərəbistanı və digər körfəz ölkələri bu media qurumunun siyasətlərini tənqid edirlər.
c. BƏƏ və Səudiyyə Ərəbistanı
Səudiyyə Ərəbistanı ilə Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) arasında sıx əlaqələr olmasına baxmayaraq, son illərdə rəqabət də güclənib. Bu rəqabət, xüsusən Yəməndəki münaqişədə özünü göstərib. BƏƏ Yəməndə Səudiyyə Ərəbistanının dəstəklədiyi hökumətə qarşı müstəqil siyasət yürüdür və cənub separatçılarını dəstəkləyir.
• İqtisadi rəqabət: BƏƏ, xüsusilə Dubay, Yaxın Şərqin ticarət və maliyyə mərkəzi kimi özünü təsdiqləyib. Səudiyyə Ərəbistanı isə "Vision 2030" islahatları çərçivəsində öz iqtisadiyyatı və investisiya mühiti ilə rəqabət aparmaq niyyətindədir.
• Yəmən münaqişəsi: Yəməndə BƏƏ-nin dəstəklədiyi cənub qüvvələri ilə Səudiyyə Ərəbistanının dəstəklədiyi hökumət qüvvələri arasında gərginlik yaşanır.
d. Misir və Səudiyyə Ərəbistanı
Səudiyyə Ərəbistanı və Misir ərəb dünyasının iki ən böyük və ən nüfuzlu ölkələrindən olsalar da, aralarında bəzi rəqabət və fikir ayrılıqları mövcuddur.
• Regional liderlik: Misir tarixi baxımdan ərəb dünyasında mədəni və siyasi lider kimi qəbul edilsə də, son illərdə Səudiyyə Ərəbistanı bu mövqeyi öz üzərinə götürməyə çalışır. Hər iki ölkə regional təsir uğrunda rəqabət aparır.
• Fələstin məsələsi: Misir, Fələstin-İsrail münaqişəsində vasitəçilik rolunu oynamağa çalışır. Səudiyyə Ərəbistanı isə bu məsələdə öz nüfuzunu artırmağa çalışır və İsraillə münasibətləri normallaşdırma siyasəti yürüdür.
e. Səudiyyə Ərəbistanı və Türkiyə
Səudiyyə Ərəbistanı və Türkiyə arasında da geosiyasi rəqabət var. Türkiyə özünü Yaxın Şərqin liderlərindən biri kimi görür və Misir, Liviya və Qətərlə əlaqələri gücləndirir. Bu, Səudiyyə Ərəbistanının bölgədəki hegemonluğuna meydan oxuyur.
• Müsəlman Qardaşları: Türkiyə Müsəlman Qardaşlarını dəstəkləyir, bu isə Səudiyyə Ərəbistanı ilə qarşıdurmaya səbəb olur. Bu ideoloji rəqabət iki ölkənin regional maraqlarına ciddi təsir edir.
• Liviyadakı qarşıdurma: Liviyada da Səudiyyə Ərəbistanı ilə Türkiyə arasında proksi müharibə baş verib. Türkiyə Liviya hökumətini dəstəkləyir, Səudiyyə Ərəbistanı isə marşal Xəlifə Haftarın qüvvələrini dəstəkləyir.
f. BƏƏ və Qətər
BƏƏ və Qətər arasındakı geosiyasi rəqabət Körfəz bölgəsindəki əsas qarşıdurmalardan biridir. Hər iki ölkə fərqli xarici siyasət yürüdür və müxtəlif regional müttəfiqlərə malikdir.
• Mediya və ideoloji rəqabət: BƏƏ və Qətər ərəb mediasında və beynəlxalq platformalarda bir-birinə qarşı media kampaniyaları aparır. Qətərin "Al Jazeera" kanalı BƏƏ siyasətlərinə qarşı çıxır, BƏƏ isə Qətəri regiondakı sabitliyi pozmaqda ittiham edir.
• Regional münaqişələrdə fərqli mövqelər: BƏƏ, xüsusilə Liviya və Yəməndə Qətərin mövqelərinə qarşı çıxır. Bu ölkələr arasındakı siyasi rəqabət müxtəlif münaqişələrdə özünü göstərir.
g.Geosiyasi Bloklaşmalar
Ərəb dünyasında əsas güc blokları formalaşmışdır:
• Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ və Misir: Bu ölkələr ənənəvi olaraq Qətər, İran və Türkiyənin təsirinə qarşı çıxır. Onlar sünni ərəb dünyasında status-kvonu qorumağa çalışır və Qətərin regional müstəqilliyinə qarşıdırlar.
• Qətər və Türkiyə: Qətər və Türkiyə arasında strateji müttəfiqlik mövcuddur və hər iki ölkə Misir və Səudiyyə Ərəbistanının hegemonluğuna qarşı çıxır.
Ərəb ölkələri arasında geosiyasi rəqabət, Yaxın Şərqdə münaqişələrin və güc mübarizələrinin əsasını təşkil edir. Bu rəqabət, proksi müharibələrə, siyasi qarşıdurmalara və regional güclərin maraqlarını qorumaq üçün müxtəlif strategiyalarına gətirib çıxarır. Rəqabətin gələcəkdə də davam edəcəyi və regional güc balansının daim dəyişəcəyini gözləmək olar.
4.Terrorçu və Silahlı Qrupların Fəaliyyəti
Yaxın Şərqdə fəaliyyət göstərən terrorçu qruplar və silahlı milis qrupları da gərginliyin əsas mənbələrindən biridir. Bu qrupların fəaliyyəti regiondakı ölkələrin daxili sabitliyini pozur və münaqişələrin alovlanmasına səbəb olur. Məsələn:
• İŞİD və digər terrorçu qruplar: İŞİD-in zəifləməsinə baxmayaraq, onun fəaliyyətindən doğan xaos hələ də İraq və Suriya kimi ölkələrdə davam edir. Digər ekstremist qruplar da regionda fəaliyyətlərini davam etdirir və qarşıdurmaların genişlənməsi riskini yaradırlar.
• "Hizbullah" və digər şiə qrupları: İranın dəstəklədiyi "Hizbullah" qruplaşması Livanda güclü təsirə malikdir və İsrailə qarşı açıq düşmənçilik mövqeyindədir. Bu, İsrail və Livan arasında müntəzəm qarşıdurmalara səbəb olur.
5. Beynəlxalq Müdaxilələr və Regional Rivalitet
ABŞ, Rusiya, Çin və digər qlobal güclər Yaxın Şərqdə öz maraqlarını qorumaq üçün müxtəlif şəkildə müdaxilə edirlər. Bu müdaxilələr regiondakı gərginliyi daha da qızışdırır.
• ABŞ-ın Rolu: ABŞ-ın İranla gərgin münasibətləri, Səudiyyə Ərəbistanı və İsrail ilə sıx əməkdaşlığı, regionda gərginliyin əsas səbəblərindən biridir. Vaşinqtonun İranın nüvə proqramına qarşı sanksiyaları və bölgədəki hərbi varlığı gərginliyi artıran faktorlardandır.
• Rusiyanın Rolu: Rusiya Suriya vətəndaş müharibəsində Əsəd rejimini dəstəkləyir və İranla strateji əməkdaşlığa malikdir. Moskvanın regional nüfuzunu artırma cəhdləri, ABŞ və müttəfiqləri ilə gərginliyi artırır.
6. Ərəb Baharının Sonrakı Nəticələri
2011-ci ildə başlayan Ərəb Baharı bir çox Yaxın Şərq ölkəsində siyasi sistemləri sarsıtdı. Bu inqilablar bəzi ölkələrdə avtoritar rejimlərin devrilməsinə və demokratik dəyişikliklərə səbəb olsa da, digər ölkələrdə xaos və silahlı qarşıdurmalar yaratdı.
• Liviya, Suriya və Yəməndə Qeyri-sabitlik: Ərəb Baharı sonrası baş verən vətəndaş müharibələri və güc boşluqları bu ölkələrdə davam edən qeyri-sabitliyə səbəb olub və bu da Yaxın Şərqdə gərginliyin daha da artmasına gətirib çıxarıb.
Gərginliyin Artmasının Nəticələri:
1. Qaçqın böhranı: Yaxın Şərqdəki münaqişələr səbəbindən milyonlarla insan öz evlərindən qaçqın düşüb. Suriya, Yəmən və Liviyadakı müharibələr bu problemin əsas mənbələrindəndir.
2. Qlobal enerji bazarına təsir: Yaxın Şərq dünyada ən böyük neft və qaz ehtiyatlarına malikdir. Gərginliklərin artması neftin qiymətlərinin yüksəlməsinə və qlobal iqtisadi qeyri-sabitliyə səbəb ola bilər.
3. Terrorçuluğun artması: Yaxın Şərqdəki qeyri-sabitlik terrorçu qrupların fəaliyyət göstərməsi üçün münbit şərait yaradır. Bu, yalnız regional deyil, qlobal təhlükəsizliyə də təhlükə yaradır.
4. Silahlanma yarışı: Regiondakı rəqib dövlətlər arasında silahlanma yarışı daha da sürətlənə bilər, bu da Yaxın Şərqin gələcəyində daha böyük müharibələrin riskini artırır.
Gərginliyin artması Yaxın Şərqi daha qeyri-sabit bir bölgə halına gətirir və bu gərginliklərin qlobal səviyyədə böyük təsirləri ola bilər. Bu səbəbdən, beynəlxalq cəmiyyətin Yaxın Şərqdə sabitliyi qorumaq üçün diplomatik səylərini artırması vacibdir.
Hansı region ölkələrinə birbaşa təsir edəcək:
Əgər İsrail və İran arasında birbaşa müharibə baş verərsə, Yaxın Şərqin bir çox ölkəsinə ciddi təsir göstərə bilər. Bu təsirlər həm siyasi, həm də iqtisadi cəhətdən müxtəlif dövlətlərdə fərqli şəkildə özünü büruzə verəcək. Əsas təsir altında olacaq ölkələr və onların münaqişədən necə təsirlənə biləcəkləri haqqında aşağıdakı aspektlərə diqqət yetirmək olar:
1. Livan
• Hizbullah faktoruna görə Livan münaqişənin mərkəzi ola bilər. İranın Yaxın Şərqdəki ən güclü müttəfiqlərindən biri olan "Hizbullah" Livanda yerləşir və İsrailin əsas düşmənlərindən biridir. Müharibə baş verərsə, "Hizbullah" İsraillə birbaşa qarşıdurmaya girəcək və Livan ərazisindən raket və artilleriya hücumları həyata keçirə bilər.
• Livana iqtisadi və humanitar fəlakət riski var. Livan iqtisadi böhran və siyasi qeyri-sabitliklə üzləşdiyindən, münaqişə ölkədə ciddi dağıntılara və qaçqın böhranına səbəb ola bilər.
2. Suriya
• Suriya müharibənin əsas cəbhələrindən biri ola bilər, çünki İranın hərbi qüvvələri və dəstəklədiyi milislər Suriyada fəaliyyət göstərir. İsrailin Suriyadakı İran mövqelərinə hücumlarını artırması gözlənilir. Hərbi toqquşmalar Suriyanın cənubunda, xüsusilə Qolan təpələri yaxınlığında baş verə bilər.
• Suriyadakı münaqişə Suriya hökumətinin daha da zəifləməsinə və xaosun artmasına səbəb ola bilər. İranın Suriyadakı varlığı isə İsraillə toqquşmaların davam etməsinə gətirib çıxara bilər.
3. İraq
• İraq da müharibədən təsirlənə bilər, çünki İranda yerləşən və İraq daxilində aktiv olan bir çox şiə milislər İsrailə qarşı hərəkətə keçə bilər. İraq, İranın Yaxın Şərqdəki əsas təsir bölgələrindən biridir və ölkədəki şiə qüvvələri İsrailə qarşı hücumlar həyata keçirə bilər.
• Münaqişə İraq daxilindəki qeyri-sabitliyi daha da dərinləşdirə və ölkənin iqtisadi və siyasi vəziyyətini daha da mürəkkəbləşdirə bilər.
4. Səudiyyə Ərəbistanı və Körfəz Əməkdaşlıq Şurası Ölkələri (BƏƏ, Bəhreyn, Küveyt)
• Səudiyyə Ərəbistanı və digər Körfəz ölkələri münaqişəyə dolayı yolla cəlb olunacaq. Səudiyyə Ərəbistanı və İran arasında regional rəqabət mövcuddur və İranın hərbi zəifləməsi Səudiyyə üçün strateji üstünlük yarada bilər. Lakin, İranın bu ölkələrə qarşı "Hizbullah" və ya başqa proksi qrupları vasitəsilə hücumlar təşkil etməsi də mümkündür.
• Körfəzdə yerləşən neft və qaz obyektləri İran tərəfindən raket hücumlarına və ya digər təhdidlərə məruz qala bilər. Bu, qlobal enerji bazarına təsir edəcək və neft qiymətlərində artım müşahidə oluna bilər.
5. Qətər və Oman
• Qətər və Oman neytral mövqe tuta bilərlər, lakin münaqişə Qətərin İrandan enerji tədarükü və iqtisadi əlaqələrinə mənfi təsir göstərə bilər. Qətər, həm İran, həm də Səudiyyə Ərəbistanı ilə balanslaşdırılmış münasibətlər saxladığından, münaqişənin onların iqtisadi və diplomatik siyasətinə təsiri olacaq.
• Oman isə regionda ən neytral vasitəçilərdən biri sayılır və münaqişənin diplomatik yolla həllinə çalışa bilər. Lakin genişmiqyaslı müharibə Oman və digər neytral dövlətlərin regional mövqelərini çətinləşdirə bilər.
6. Türkiyə
• Türkiyə, regional güc olaraq münaqişəyə diplomatik və hərbi cəhətdən təsir edə bilər. İsrail və İranla hər iki tərəfdən strateji münasibətləri olan Türkiyə, müharibənin yaratdığı vəziyyətdən öz maraqlarını müdafiə etməyə çalışacaq.
• Türkiyə Suriya və İraqdakı vəziyyətdən təsirlənə bilər, çünki bu ölkələrdəki qeyri-sabitlik Türkiyənin sərhədlərinə yaxın hərbi əməliyyatlara və qaçqın böhranına səbəb ola bilər.
7. İordaniya
• İordaniya, İsrail ilə sərhədi olduğundan hərbi əməliyyatların yaxınlığında olacaq və münaqişənin təsirləri bu ölkəyə də sıçraya bilər. İordaniyanın sabitliyi üçün təhlükə qaçqın axını və iqtisadi fəsadlar ola bilər.
• Eyni zamanda, İordaniya Fələstin məsələsində xüsusi rol oynayır və İsrail-Fələstin qarşıdurmasının yenidən alovlanması İordaniyanın daxili siyasətinə təsir edə bilər.
8. Misir
• Misir İsraillə sülh müqaviləsinə malik olsa da, regional təhlükəsizlik maraqlarına görə münaqişənin nəticələrini yaxından izləyəcəkdir. İsrail-İran müharibəsi Qəzzadakı Həmasın aktivliyini artırarsa, Misir də bu vəziyyətdən təsirlənə bilər.
• Misirin Sinay yarımadasındakı təhlükəsizlik problemləri daha da güclənə bilər, çünki bölgədəki radikal qruplar münaqişədən istifadə edərək aktivliyini artırmağa çalışa bilər.
9. Qlobal və Regional Enerji Bazarına Təsirlər
• İran və İsrail arasındakı müharibə Yaxın Şərqin enerji resurslarına ciddi təsir göstərə bilər. Körfəz ölkələrindəki neft obyektlərinə ediləcək hücumlar qlobal enerji təchizatında böyük narahatlıqlara səbəb olacaq və neft qiymətlərinin sürətlə artmasına gətirib çıxaracaq.
• Hərbi əməliyyatların Hörmüz boğazını təhlükə altına salması, dünya üzrə neft tədarükünü dayandıra və dərin iqtisadi nəticələrə səbəb ola bilər.
10. Fələstin-İsrail Münaqişəsinin Alovlanması
• İran Fələstindəki qrupları, xüsusilə Həması dəstəkləyir, və müharibə zamanı bu qrupların İsrailə qarşı hücumları arta bilər. Bu, İsrailin Qəzzaya və ya digər Fələstin bölgələrinə hərbi zərbələr endirməsinə gətirib çıxara bilər, nəticədə isə Fələstin-İsrail münaqişəsi yenidən alovlanacaq.
• Fələstin məsələsinin yenidən qızışması regionda daha geniş miqyaslı qarşıdurmalara səbəb ola bilər və ərəb dünyasında anti-İsrail narazılığını daha da gücləndirə bilər.
İsrail-İran müharibəsi, bir çox Yaxın Şərq ölkəsinə ciddi təsir edəcək, regional qeyri-sabitliyi artıracaq və böyük humanitar və iqtisadi fəlakətlərə yol açacaq. Hərbi əməliyyatlar bölgənin müxtəlif hissələrində geniş miqyaslı dağıntılara səbəb ola bilər və qaçqın böhranı, enerji təchizatı narahatlıqları və regional güclər arasında daha dərin bir münaqişə ilə nəticələnə bilər. Münaqişənin gedişatından və beynəlxalq reaksiyalardan asılı olaraq, Yaxın Şərqdə daha geniş miqyaslı qarşıdurmaların baş verməsi ehtimalı yüksəkdir".
Məqalə ID-si: 845
Yaxın Şərqdə daha geniş miqyaslı qarşıdurmaların baş verməsi ehtimalı yüksəkdir - TƏHLİL
İran və İsrail arasında gərginliyin artması səbəbilə Yaxın Şərq diqqət mərkəzində qalmaqda davam edir. Mövzu ilə Yaxın Şərq regionu üzrə ekspert Vüqar Zifəroğlu sosial şəbəkə hesabında paylaşım edib.
Crossmedia.az paylaşımı təqdim edir:
"İsrail və İran arasında potensial müharibə, Yaxın Şərqdəki ən təhlükəli münaqişələrdən biri hesab olunur. Bu iki ölkə arasında uzun müddətdir davam edən qarşıdurma, əsasən İranın nüvə proqramı, regional təsir mübarizəsi və ideoloji fərqliliklərdən qaynaqlanır. Birbaşa müharibə ehtimalı olsa da, indiyə qədər qarşıdurmalar daha çox proksi savaşlar və regional gərginliklərlə özünü göstərib. Bu ehtimalın yüksəlməsinə təsir edən əsas faktorlar və mümkün nəticələr aşağıdakı kimi izah oluna bilər:
1.Nüvə Proqramı və Hərbi Hücum Təhdidləri
İranın nüvə proqramı İsrailin milli təhlükəsizliyi üçün əsas təhdid olaraq qəbul edilir. İsrail, İranın nüvə silahlarına sahib olacağı təqdirdə bölgədə güc balansının pozulacağını və öz təhlükəsizliyinin ciddi şəkildə təhdid ediləcəyini düşünür. Buna görə İsrail dəfələrlə İranın nüvə obyektlərinə hərbi zərbə endirmək imkanlarını müzakirə edib.
• İsrailin mövqeyi: İsrail rəhbərliyi, xüsusilə Baş nazir Binyamin Netanyahu dövründə, İranın nüvə proqramını dayandırmaq üçün hərbi güc tətbiq etməyin lazım olduğunu vurğulayıb. 2010-cu illərin əvvəllərində İranın nüvə obyektlərinə qarşı kiber hücumlar (məsələn, Stuxnet virusu) həyata keçirilib, lakin bu səylər İranın nüvə proqramını tamamilə dayandırmayıb.
• İranın reaksiyası: İran, İsrailin hər hansı bir hərbi hücumuna qarşı sərt cavab verəcəyini bəyan edib. İran, xüsusilə Yaxın Şərqdəki müttəfiqləri və "proksi" qüvvələri vasitəsilə İsrailə qarşı asimmetrik cavablar verə bilər. Bu qüvvələr arasında Livanda "Hizbullah" və Suriyada İranın dəstəklədiyi milis qüvvələri mövcuddur.
2.Regional Proksi Münaqişələr
İsrail və İran arasında hərbi toqquşmalar birbaşa deyil, daha çox regional proksi qüvvələr vasitəsilə baş verib. Bu, Yaxın Şərqdə İsrail-İran qarşıdurmasının dolayısıyla genişlənməsi deməkdir.
• Livan və Hizbullah: Livanda İranın dəstəklədiyi şiə "Hizbullah" təşkilatı İsrailin ən güclü düşmənlərindən biridir. Hizbullahın raket arsenalı və İsrailə qarşı potensial hücumları müharibənin əsas təhrikedici faktorlarından biri ola bilər. Əgər İran və İsrail arasında birbaşa müharibə baş verərsə, Hizbullahın bu münaqişəyə qatılması qaçınılmazdır.
• Suriya və Qolan təpələri: İsrail, Suriyada İranın hərbi mövcudluğunu hədəf alan hava zərbələri həyata keçirir. Bu əməliyyatlar İranın bölgədəki strateji nüfuzunu zəiflətmək məqsədi daşıyır, lakin həmçinin potensial müharibə riskini də artırır. Suriyanın cənubunda, xüsusilə Qolan təpələrində İsrail və İran qüvvələri arasında toqquşmaların intensivləşməsi mümkündür.
3. ABŞ və Qərbin Rolu
ABŞ və Qərb dövlətləri bu münaqişənin əsas xarici aktorlarıdır. ABŞ, İsrailin əsas müttəfiqi olaraq bölgədə strateji mövqeyini qoruyur və İranın nüvə proqramına qarşı sanksiyalar və diplomatik təzyiqlər tətbiq edir. İranla 2015-ci ildə imzalanmış Nüvə Razılaşması (JCPOA) bu münaqişəni müəyyən dərəcədə yumşaltmışdı, lakin ABŞ-ın 2018-ci ildə bu razılaşmadan çıxması ilə vəziyyət daha da gərginləşdi.
Müharibə riskinin dərəcəsi:
Hazırda İsrail və İran arasında genişmiqyaslı birbaşa hərbi münaqişənin qaçınılmaz olduğunu, təəssüf ki, demək mümkün deyil. Bununla belə, proksi savaşlar və kiçikmiqyaslı hərbi əməliyyatlar risk altındadır. İsrailin hərbi gücü və İranın regional təsir imkanları arasında birbaşa toqquşma böyük regional və qlobal nəticələrə gətirib çıxara bilər.
Potensial təsirlər:
1. Yaxın Şərqdə gərginliyin artması: İsrail-İran müharibəsi regionda digər ölkələri də qarşıdurmaya çəkə bilər. Livan, Suriya, Səudiyyə Ərəbistanı və digər qonşu dövlətlər bu qarşıdurmanın bir hissəsinə çevrilə bilər.
2. Qlobal enerji bazarına təsir: İran Yaxın Şərqdə böyük neft və qaz ehtiyatlarına malikdir, və müharibə bu enerji mənbələrinin təhlükə altına düşməsinə səbəb ola bilər. Bu da qlobal enerji qiymətlərində böyük artımlara səbəb ola bilər.
3. Mülki itkilər və humanitar fəlakət: Hər iki tərəfdən gələn hərbi əməliyyatlar mülki itkilərə və humanitar fəlakətlərə səbəb ola bilər. Regionda qaçqın böhranı və qeyri-sabitlik arta bilər.
Hazırkı vəziyyətdə diplomatik səylər bu münaqişənin qarşısını almaq üçün vacibdir, müharibə riski mövcuddur və diqqətlə izlənməlidir.
Burada vacıb məqam məhz gərginliyin öz miqyasına görə geniş coğrafiyanı əhatə edə bilməsidir ki, onu Rusiya-Ukrayna müharibəsindən fərqləndirən ən vacib cəhət budur.
Müharibə riskinə təsir edən əsas faktorlar:
Yaxın Şərqdə gərginliyin artması, regionun zəngin resursları və mürəkkəb dini, etnik, siyasi və ideoloji qarşıdurmalar səbəbindən illərdir davam edən qarşıdurmaların nəticəsidir. Bu gərginlik həm daxili (milli və regional) faktorlardan, həm də beynəlxalq aktorların müdaxilələrindən qaynaqlanır. Yaxın Şərqdə gərginliyin artmasına təsir edən əsas faktorlar və mümkün nəticələr aşağıdakı kimi izah oluna bilər:
1. İran-Səudiyyə Ərəbistanı Rəqabəti
Yaxın Şərqdəki gərginliyin artmasının əsas səbəblərindən biri İran və Səudiyyə Ərəbistanı arasındakı regional rəqabətdir. Bu iki ölkə, əsasən dini fərqliliklər (şiəlik və sünnilik) və regionda liderlik iddiaları səbəbindən bir-biri ilə rəqabətdədirlər.
• Yəmən Münaqişəsi: İran və Səudiyyə Ərəbistanı Yəməndə bir proksi müharibəsi aparır. İran "Huti" üsyançılarını dəstəkləyir, Səudiyyə Ərəbistanı isə Yəmənin hökumətini və ərəb koalisiyasını dəstəkləyir. Bu münaqişə Yaxın Şərqin digər bölgələrinə də yayılma potensialı daşıyır.
• Suriya Müharibəsi: Suriya vətəndaş müharibəsində İran, Bəşər Əsəd rejimini dəstəkləyir, Səudiyyə Ərəbistanı və digər Sünni ərəb dövlətləri isə müxalif qüvvələri dəstəkləyir. Suriya müharibəsi regiondakı gərginliyi artıran əsas münaqişələrdən biridir.
2. İsrail və Ərəb Dövlətləri Arasındakı Münasibətlər
İsrailin qonşu ərəb dövlətləri ilə olan tarixi gərginliyi də Yaxın Şərqdə gərginliyin artmasına töhfə verir. Son illərdə bəzi ərəb dövlətləri, o cümlədən Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Bəhreyn, İsrail ilə münasibətləri normallaşdırmaq üçün addımlar atsa da, İran və onun müttəfiqləri bu prosesə qarşı çıxırlar.
• Fələstin İsrail Münaqişəsi: Fələstin məsələsi hələ də İsrail-ərəb münasibətlərində əsas problem olaraq qalır. Xüsusilə Qəzza zolağında İsraillə Həmas arasındakı qarşıdurmalar, tez-tez regional gərginliyin artmasına səbəb olur.
3.Yaxın Şərq ölkələri arasında rəqabət və vahid mövqenin olmaması problem
Ərəb ölkələri arasında geosiyasi rəqabət Yaxın Şərqin regional dinamikalarını formalaşdıran əsas faktorlardan biridir. Bu rəqabət müxtəlif siyasi, iqtisadi, dini və ideoloji fərqliliklərdən qaynaqlanır və regionun güc balansını, həmçinin qlobal güclərin Yaxın Şərqdəki siyasətlərini birbaşa təsir altına alır. Əsasən Səudiyyə Ərəbistanı və İran arasında liderlik uğrunda rəqabət fonunda baş versə də, digər ərəb ölkələri də öz maraqlarını qorumaq və güclərini artırmaq üçün müxtəlif addımlar atırlar.
Ərəb ölkələri arasında geosiyasi rəqabətin əsas faktorları:
a. Səudiyyə Ərəbistanı və İran arasında rəqabət
Səudiyyə Ərəbistanı və İran arasındakı rəqabət, Yaxın Şərqdə güc balansına təsir edən əsas geosiyasi qarşıdurmadır. Səudiyyə Ərəbistanı sünni islamının lideri kimi özünü göstərir, İran isə şiə islamının lideri kimi çıxış edir. Bu ideoloji qarşıdurma regionda müxtəlif proksi müharibələrə və münaqişələrə səbəb olub.
• Yəmən müharibəsi: İran və Səudiyyə Ərəbistanı Yəməndə proksi müharibəsi aparır. İran Husiləri dəstəkləyir, Səudiyyə Ərəbistanı isə hökumət qüvvələrinə dəstək verir. Yəmən müharibəsi bu iki ölkə arasındakı rəqabətin ən açıq nəticələrindən biridir.
• Suriya və İraq: İranın Suriyada və İraqda hərbi və siyasi təsiri güclənib. Səudiyyə Ərəbistanı isə bu ölkələrdə sünni müxalif qüvvələri dəstəkləyir. Suriya müharibəsi, İranın Yaxın Şərqdəki təsirini artırdığı bir ərazidir.
b. Səudiyyə Ərəbistanı və Qətər
Səudiyyə Ərəbistanı və Qətər arasında da müəyyən gərginliklər var. Səudiyyə Ərəbistanı Körfəz ölkələri üzərində siyasi və iqtisadi təsirini genişləndirməyə çalışır, lakin Qətər daha müstəqil xarici siyasət yürüdür. Bu rəqabət 2017-ci ildə Səudiyyə Ərəbistanı və digər ərəb ölkələrinin Qətəri blokadaya alması ilə kulminasiya nöqtəsinə çatdı.
• Müsəlman Qardaşları (İxvan ül-Müslimin): Qətərin Müsəlman Qardaşlarına olan dəstəyi Səudiyyə Ərəbistanı ilə fikir ayrılıqlarının əsas səbəblərindən biridir. Səudiyyə Ərəbistanı bu hərəkatı təhlükə kimi görür, Qətər isə bu qrupla əlaqələri davam etdirir.
• Al Jazeera və media təsiri: Qətərin sahib olduğu "Al Jazeera" kanalı ərəb dünyasında mühüm təsir gücünə malikdir. Səudiyyə Ərəbistanı və digər körfəz ölkələri bu media qurumunun siyasətlərini tənqid edirlər.
c. BƏƏ və Səudiyyə Ərəbistanı
Səudiyyə Ərəbistanı ilə Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) arasında sıx əlaqələr olmasına baxmayaraq, son illərdə rəqabət də güclənib. Bu rəqabət, xüsusən Yəməndəki münaqişədə özünü göstərib. BƏƏ Yəməndə Səudiyyə Ərəbistanının dəstəklədiyi hökumətə qarşı müstəqil siyasət yürüdür və cənub separatçılarını dəstəkləyir.
• İqtisadi rəqabət: BƏƏ, xüsusilə Dubay, Yaxın Şərqin ticarət və maliyyə mərkəzi kimi özünü təsdiqləyib. Səudiyyə Ərəbistanı isə "Vision 2030" islahatları çərçivəsində öz iqtisadiyyatı və investisiya mühiti ilə rəqabət aparmaq niyyətindədir.
• Yəmən münaqişəsi: Yəməndə BƏƏ-nin dəstəklədiyi cənub qüvvələri ilə Səudiyyə Ərəbistanının dəstəklədiyi hökumət qüvvələri arasında gərginlik yaşanır.
d. Misir və Səudiyyə Ərəbistanı
Səudiyyə Ərəbistanı və Misir ərəb dünyasının iki ən böyük və ən nüfuzlu ölkələrindən olsalar da, aralarında bəzi rəqabət və fikir ayrılıqları mövcuddur.
• Regional liderlik: Misir tarixi baxımdan ərəb dünyasında mədəni və siyasi lider kimi qəbul edilsə də, son illərdə Səudiyyə Ərəbistanı bu mövqeyi öz üzərinə götürməyə çalışır. Hər iki ölkə regional təsir uğrunda rəqabət aparır.
• Fələstin məsələsi: Misir, Fələstin-İsrail münaqişəsində vasitəçilik rolunu oynamağa çalışır. Səudiyyə Ərəbistanı isə bu məsələdə öz nüfuzunu artırmağa çalışır və İsraillə münasibətləri normallaşdırma siyasəti yürüdür.
e. Səudiyyə Ərəbistanı və Türkiyə
Səudiyyə Ərəbistanı və Türkiyə arasında da geosiyasi rəqabət var. Türkiyə özünü Yaxın Şərqin liderlərindən biri kimi görür və Misir, Liviya və Qətərlə əlaqələri gücləndirir. Bu, Səudiyyə Ərəbistanının bölgədəki hegemonluğuna meydan oxuyur.
• Müsəlman Qardaşları: Türkiyə Müsəlman Qardaşlarını dəstəkləyir, bu isə Səudiyyə Ərəbistanı ilə qarşıdurmaya səbəb olur. Bu ideoloji rəqabət iki ölkənin regional maraqlarına ciddi təsir edir.
• Liviyadakı qarşıdurma: Liviyada da Səudiyyə Ərəbistanı ilə Türkiyə arasında proksi müharibə baş verib. Türkiyə Liviya hökumətini dəstəkləyir, Səudiyyə Ərəbistanı isə marşal Xəlifə Haftarın qüvvələrini dəstəkləyir.
f. BƏƏ və Qətər
BƏƏ və Qətər arasındakı geosiyasi rəqabət Körfəz bölgəsindəki əsas qarşıdurmalardan biridir. Hər iki ölkə fərqli xarici siyasət yürüdür və müxtəlif regional müttəfiqlərə malikdir.
• Mediya və ideoloji rəqabət: BƏƏ və Qətər ərəb mediasında və beynəlxalq platformalarda bir-birinə qarşı media kampaniyaları aparır. Qətərin "Al Jazeera" kanalı BƏƏ siyasətlərinə qarşı çıxır, BƏƏ isə Qətəri regiondakı sabitliyi pozmaqda ittiham edir.
• Regional münaqişələrdə fərqli mövqelər: BƏƏ, xüsusilə Liviya və Yəməndə Qətərin mövqelərinə qarşı çıxır. Bu ölkələr arasındakı siyasi rəqabət müxtəlif münaqişələrdə özünü göstərir.
g.Geosiyasi Bloklaşmalar
Ərəb dünyasında əsas güc blokları formalaşmışdır:
• Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ və Misir: Bu ölkələr ənənəvi olaraq Qətər, İran və Türkiyənin təsirinə qarşı çıxır. Onlar sünni ərəb dünyasında status-kvonu qorumağa çalışır və Qətərin regional müstəqilliyinə qarşıdırlar.
• Qətər və Türkiyə: Qətər və Türkiyə arasında strateji müttəfiqlik mövcuddur və hər iki ölkə Misir və Səudiyyə Ərəbistanının hegemonluğuna qarşı çıxır.
Ərəb ölkələri arasında geosiyasi rəqabət, Yaxın Şərqdə münaqişələrin və güc mübarizələrinin əsasını təşkil edir. Bu rəqabət, proksi müharibələrə, siyasi qarşıdurmalara və regional güclərin maraqlarını qorumaq üçün müxtəlif strategiyalarına gətirib çıxarır. Rəqabətin gələcəkdə də davam edəcəyi və regional güc balansının daim dəyişəcəyini gözləmək olar.
4.Terrorçu və Silahlı Qrupların Fəaliyyəti
Yaxın Şərqdə fəaliyyət göstərən terrorçu qruplar və silahlı milis qrupları da gərginliyin əsas mənbələrindən biridir. Bu qrupların fəaliyyəti regiondakı ölkələrin daxili sabitliyini pozur və münaqişələrin alovlanmasına səbəb olur. Məsələn:
• İŞİD və digər terrorçu qruplar: İŞİD-in zəifləməsinə baxmayaraq, onun fəaliyyətindən doğan xaos hələ də İraq və Suriya kimi ölkələrdə davam edir. Digər ekstremist qruplar da regionda fəaliyyətlərini davam etdirir və qarşıdurmaların genişlənməsi riskini yaradırlar.
• "Hizbullah" və digər şiə qrupları: İranın dəstəklədiyi "Hizbullah" qruplaşması Livanda güclü təsirə malikdir və İsrailə qarşı açıq düşmənçilik mövqeyindədir. Bu, İsrail və Livan arasında müntəzəm qarşıdurmalara səbəb olur.
5. Beynəlxalq Müdaxilələr və Regional Rivalitet
ABŞ, Rusiya, Çin və digər qlobal güclər Yaxın Şərqdə öz maraqlarını qorumaq üçün müxtəlif şəkildə müdaxilə edirlər. Bu müdaxilələr regiondakı gərginliyi daha da qızışdırır.
• ABŞ-ın Rolu: ABŞ-ın İranla gərgin münasibətləri, Səudiyyə Ərəbistanı və İsrail ilə sıx əməkdaşlığı, regionda gərginliyin əsas səbəblərindən biridir. Vaşinqtonun İranın nüvə proqramına qarşı sanksiyaları və bölgədəki hərbi varlığı gərginliyi artıran faktorlardandır.
• Rusiyanın Rolu: Rusiya Suriya vətəndaş müharibəsində Əsəd rejimini dəstəkləyir və İranla strateji əməkdaşlığa malikdir. Moskvanın regional nüfuzunu artırma cəhdləri, ABŞ və müttəfiqləri ilə gərginliyi artırır.
6. Ərəb Baharının Sonrakı Nəticələri
2011-ci ildə başlayan Ərəb Baharı bir çox Yaxın Şərq ölkəsində siyasi sistemləri sarsıtdı. Bu inqilablar bəzi ölkələrdə avtoritar rejimlərin devrilməsinə və demokratik dəyişikliklərə səbəb olsa da, digər ölkələrdə xaos və silahlı qarşıdurmalar yaratdı.
• Liviya, Suriya və Yəməndə Qeyri-sabitlik: Ərəb Baharı sonrası baş verən vətəndaş müharibələri və güc boşluqları bu ölkələrdə davam edən qeyri-sabitliyə səbəb olub və bu da Yaxın Şərqdə gərginliyin daha da artmasına gətirib çıxarıb.
Gərginliyin Artmasının Nəticələri:
1. Qaçqın böhranı: Yaxın Şərqdəki münaqişələr səbəbindən milyonlarla insan öz evlərindən qaçqın düşüb. Suriya, Yəmən və Liviyadakı müharibələr bu problemin əsas mənbələrindəndir.
2. Qlobal enerji bazarına təsir: Yaxın Şərq dünyada ən böyük neft və qaz ehtiyatlarına malikdir. Gərginliklərin artması neftin qiymətlərinin yüksəlməsinə və qlobal iqtisadi qeyri-sabitliyə səbəb ola bilər.
3. Terrorçuluğun artması: Yaxın Şərqdəki qeyri-sabitlik terrorçu qrupların fəaliyyət göstərməsi üçün münbit şərait yaradır. Bu, yalnız regional deyil, qlobal təhlükəsizliyə də təhlükə yaradır.
4. Silahlanma yarışı: Regiondakı rəqib dövlətlər arasında silahlanma yarışı daha da sürətlənə bilər, bu da Yaxın Şərqin gələcəyində daha böyük müharibələrin riskini artırır.
Gərginliyin artması Yaxın Şərqi daha qeyri-sabit bir bölgə halına gətirir və bu gərginliklərin qlobal səviyyədə böyük təsirləri ola bilər. Bu səbəbdən, beynəlxalq cəmiyyətin Yaxın Şərqdə sabitliyi qorumaq üçün diplomatik səylərini artırması vacibdir.
Hansı region ölkələrinə birbaşa təsir edəcək:
Əgər İsrail və İran arasında birbaşa müharibə baş verərsə, Yaxın Şərqin bir çox ölkəsinə ciddi təsir göstərə bilər. Bu təsirlər həm siyasi, həm də iqtisadi cəhətdən müxtəlif dövlətlərdə fərqli şəkildə özünü büruzə verəcək. Əsas təsir altında olacaq ölkələr və onların münaqişədən necə təsirlənə biləcəkləri haqqında aşağıdakı aspektlərə diqqət yetirmək olar:
1. Livan
• Hizbullah faktoruna görə Livan münaqişənin mərkəzi ola bilər. İranın Yaxın Şərqdəki ən güclü müttəfiqlərindən biri olan "Hizbullah" Livanda yerləşir və İsrailin əsas düşmənlərindən biridir. Müharibə baş verərsə, "Hizbullah" İsraillə birbaşa qarşıdurmaya girəcək və Livan ərazisindən raket və artilleriya hücumları həyata keçirə bilər.
• Livana iqtisadi və humanitar fəlakət riski var. Livan iqtisadi böhran və siyasi qeyri-sabitliklə üzləşdiyindən, münaqişə ölkədə ciddi dağıntılara və qaçqın böhranına səbəb ola bilər.
2. Suriya
• Suriya müharibənin əsas cəbhələrindən biri ola bilər, çünki İranın hərbi qüvvələri və dəstəklədiyi milislər Suriyada fəaliyyət göstərir. İsrailin Suriyadakı İran mövqelərinə hücumlarını artırması gözlənilir. Hərbi toqquşmalar Suriyanın cənubunda, xüsusilə Qolan təpələri yaxınlığında baş verə bilər.
• Suriyadakı münaqişə Suriya hökumətinin daha da zəifləməsinə və xaosun artmasına səbəb ola bilər. İranın Suriyadakı varlığı isə İsraillə toqquşmaların davam etməsinə gətirib çıxara bilər.
3. İraq
• İraq da müharibədən təsirlənə bilər, çünki İranda yerləşən və İraq daxilində aktiv olan bir çox şiə milislər İsrailə qarşı hərəkətə keçə bilər. İraq, İranın Yaxın Şərqdəki əsas təsir bölgələrindən biridir və ölkədəki şiə qüvvələri İsrailə qarşı hücumlar həyata keçirə bilər.
• Münaqişə İraq daxilindəki qeyri-sabitliyi daha da dərinləşdirə və ölkənin iqtisadi və siyasi vəziyyətini daha da mürəkkəbləşdirə bilər.
4. Səudiyyə Ərəbistanı və Körfəz Əməkdaşlıq Şurası Ölkələri (BƏƏ, Bəhreyn, Küveyt)
• Səudiyyə Ərəbistanı və digər Körfəz ölkələri münaqişəyə dolayı yolla cəlb olunacaq. Səudiyyə Ərəbistanı və İran arasında regional rəqabət mövcuddur və İranın hərbi zəifləməsi Səudiyyə üçün strateji üstünlük yarada bilər. Lakin, İranın bu ölkələrə qarşı "Hizbullah" və ya başqa proksi qrupları vasitəsilə hücumlar təşkil etməsi də mümkündür.
• Körfəzdə yerləşən neft və qaz obyektləri İran tərəfindən raket hücumlarına və ya digər təhdidlərə məruz qala bilər. Bu, qlobal enerji bazarına təsir edəcək və neft qiymətlərində artım müşahidə oluna bilər.
5. Qətər və Oman
• Qətər və Oman neytral mövqe tuta bilərlər, lakin münaqişə Qətərin İrandan enerji tədarükü və iqtisadi əlaqələrinə mənfi təsir göstərə bilər. Qətər, həm İran, həm də Səudiyyə Ərəbistanı ilə balanslaşdırılmış münasibətlər saxladığından, münaqişənin onların iqtisadi və diplomatik siyasətinə təsiri olacaq.
• Oman isə regionda ən neytral vasitəçilərdən biri sayılır və münaqişənin diplomatik yolla həllinə çalışa bilər. Lakin genişmiqyaslı müharibə Oman və digər neytral dövlətlərin regional mövqelərini çətinləşdirə bilər.
6. Türkiyə
• Türkiyə, regional güc olaraq münaqişəyə diplomatik və hərbi cəhətdən təsir edə bilər. İsrail və İranla hər iki tərəfdən strateji münasibətləri olan Türkiyə, müharibənin yaratdığı vəziyyətdən öz maraqlarını müdafiə etməyə çalışacaq.
• Türkiyə Suriya və İraqdakı vəziyyətdən təsirlənə bilər, çünki bu ölkələrdəki qeyri-sabitlik Türkiyənin sərhədlərinə yaxın hərbi əməliyyatlara və qaçqın böhranına səbəb ola bilər.
7. İordaniya
• İordaniya, İsrail ilə sərhədi olduğundan hərbi əməliyyatların yaxınlığında olacaq və münaqişənin təsirləri bu ölkəyə də sıçraya bilər. İordaniyanın sabitliyi üçün təhlükə qaçqın axını və iqtisadi fəsadlar ola bilər.
• Eyni zamanda, İordaniya Fələstin məsələsində xüsusi rol oynayır və İsrail-Fələstin qarşıdurmasının yenidən alovlanması İordaniyanın daxili siyasətinə təsir edə bilər.
8. Misir
• Misir İsraillə sülh müqaviləsinə malik olsa da, regional təhlükəsizlik maraqlarına görə münaqişənin nəticələrini yaxından izləyəcəkdir. İsrail-İran müharibəsi Qəzzadakı Həmasın aktivliyini artırarsa, Misir də bu vəziyyətdən təsirlənə bilər.
• Misirin Sinay yarımadasındakı təhlükəsizlik problemləri daha da güclənə bilər, çünki bölgədəki radikal qruplar münaqişədən istifadə edərək aktivliyini artırmağa çalışa bilər.
9. Qlobal və Regional Enerji Bazarına Təsirlər
• İran və İsrail arasındakı müharibə Yaxın Şərqin enerji resurslarına ciddi təsir göstərə bilər. Körfəz ölkələrindəki neft obyektlərinə ediləcək hücumlar qlobal enerji təchizatında böyük narahatlıqlara səbəb olacaq və neft qiymətlərinin sürətlə artmasına gətirib çıxaracaq.
• Hərbi əməliyyatların Hörmüz boğazını təhlükə altına salması, dünya üzrə neft tədarükünü dayandıra və dərin iqtisadi nəticələrə səbəb ola bilər.
10. Fələstin-İsrail Münaqişəsinin Alovlanması
• İran Fələstindəki qrupları, xüsusilə Həması dəstəkləyir, və müharibə zamanı bu qrupların İsrailə qarşı hücumları arta bilər. Bu, İsrailin Qəzzaya və ya digər Fələstin bölgələrinə hərbi zərbələr endirməsinə gətirib çıxara bilər, nəticədə isə Fələstin-İsrail münaqişəsi yenidən alovlanacaq.
• Fələstin məsələsinin yenidən qızışması regionda daha geniş miqyaslı qarşıdurmalara səbəb ola bilər və ərəb dünyasında anti-İsrail narazılığını daha da gücləndirə bilər.
İsrail-İran müharibəsi, bir çox Yaxın Şərq ölkəsinə ciddi təsir edəcək, regional qeyri-sabitliyi artıracaq və böyük humanitar və iqtisadi fəlakətlərə yol açacaq. Hərbi əməliyyatlar bölgənin müxtəlif hissələrində geniş miqyaslı dağıntılara səbəb ola bilər və qaçqın böhranı, enerji təchizatı narahatlıqları və regional güclər arasında daha dərin bir münaqişə ilə nəticələnə bilər. Münaqişənin gedişatından və beynəlxalq reaksiyalardan asılı olaraq, Yaxın Şərqdə daha geniş miqyaslı qarşıdurmaların baş verməsi ehtimalı yüksəkdir".
İran və İsrail arasında gərginliyin artması səbəbilə Yaxın Şərq diqqət mərkəzində qalmaqda davam edir. Mövzu ilə Yaxın Şərq regionu üzrə ekspert Vüqar Zifəroğlu sosial şəbəkə hesabında paylaşım edib.
Crossmedia.az paylaşımı təqdim edir:
"İsrail və İran arasında potensial müharibə, Yaxın Şərqdəki ən təhlükəli münaqişələrdən biri hesab olunur. Bu iki ölkə arasında uzun müddətdir davam edən qarşıdurma, əsasən İranın nüvə proqramı, regional təsir mübarizəsi və ideoloji fərqliliklərdən qaynaqlanır. Birbaşa müharibə ehtimalı olsa da, indiyə qədər qarşıdurmalar daha çox proksi savaşlar və regional gərginliklərlə özünü göstərib. Bu ehtimalın yüksəlməsinə təsir edən əsas faktorlar və mümkün nəticələr aşağıdakı kimi izah oluna bilər:
1.Nüvə Proqramı və Hərbi Hücum Təhdidləri
İranın nüvə proqramı İsrailin milli təhlükəsizliyi üçün əsas təhdid olaraq qəbul edilir. İsrail, İranın nüvə silahlarına sahib olacağı təqdirdə bölgədə güc balansının pozulacağını və öz təhlükəsizliyinin ciddi şəkildə təhdid ediləcəyini düşünür. Buna görə İsrail dəfələrlə İranın nüvə obyektlərinə hərbi zərbə endirmək imkanlarını müzakirə edib.
• İsrailin mövqeyi: İsrail rəhbərliyi, xüsusilə Baş nazir Binyamin Netanyahu dövründə, İranın nüvə proqramını dayandırmaq üçün hərbi güc tətbiq etməyin lazım olduğunu vurğulayıb. 2010-cu illərin əvvəllərində İranın nüvə obyektlərinə qarşı kiber hücumlar (məsələn, Stuxnet virusu) həyata keçirilib, lakin bu səylər İranın nüvə proqramını tamamilə dayandırmayıb.
• İranın reaksiyası: İran, İsrailin hər hansı bir hərbi hücumuna qarşı sərt cavab verəcəyini bəyan edib. İran, xüsusilə Yaxın Şərqdəki müttəfiqləri və "proksi" qüvvələri vasitəsilə İsrailə qarşı asimmetrik cavablar verə bilər. Bu qüvvələr arasında Livanda "Hizbullah" və Suriyada İranın dəstəklədiyi milis qüvvələri mövcuddur.
2.Regional Proksi Münaqişələr
İsrail və İran arasında hərbi toqquşmalar birbaşa deyil, daha çox regional proksi qüvvələr vasitəsilə baş verib. Bu, Yaxın Şərqdə İsrail-İran qarşıdurmasının dolayısıyla genişlənməsi deməkdir.
• Livan və Hizbullah: Livanda İranın dəstəklədiyi şiə "Hizbullah" təşkilatı İsrailin ən güclü düşmənlərindən biridir. Hizbullahın raket arsenalı və İsrailə qarşı potensial hücumları müharibənin əsas təhrikedici faktorlarından biri ola bilər. Əgər İran və İsrail arasında birbaşa müharibə baş verərsə, Hizbullahın bu münaqişəyə qatılması qaçınılmazdır.
• Suriya və Qolan təpələri: İsrail, Suriyada İranın hərbi mövcudluğunu hədəf alan hava zərbələri həyata keçirir. Bu əməliyyatlar İranın bölgədəki strateji nüfuzunu zəiflətmək məqsədi daşıyır, lakin həmçinin potensial müharibə riskini də artırır. Suriyanın cənubunda, xüsusilə Qolan təpələrində İsrail və İran qüvvələri arasında toqquşmaların intensivləşməsi mümkündür.
3. ABŞ və Qərbin Rolu
ABŞ və Qərb dövlətləri bu münaqişənin əsas xarici aktorlarıdır. ABŞ, İsrailin əsas müttəfiqi olaraq bölgədə strateji mövqeyini qoruyur və İranın nüvə proqramına qarşı sanksiyalar və diplomatik təzyiqlər tətbiq edir. İranla 2015-ci ildə imzalanmış Nüvə Razılaşması (JCPOA) bu münaqişəni müəyyən dərəcədə yumşaltmışdı, lakin ABŞ-ın 2018-ci ildə bu razılaşmadan çıxması ilə vəziyyət daha da gərginləşdi.
Müharibə riskinin dərəcəsi:
Hazırda İsrail və İran arasında genişmiqyaslı birbaşa hərbi münaqişənin qaçınılmaz olduğunu, təəssüf ki, demək mümkün deyil. Bununla belə, proksi savaşlar və kiçikmiqyaslı hərbi əməliyyatlar risk altındadır. İsrailin hərbi gücü və İranın regional təsir imkanları arasında birbaşa toqquşma böyük regional və qlobal nəticələrə gətirib çıxara bilər.
Potensial təsirlər:
1. Yaxın Şərqdə gərginliyin artması: İsrail-İran müharibəsi regionda digər ölkələri də qarşıdurmaya çəkə bilər. Livan, Suriya, Səudiyyə Ərəbistanı və digər qonşu dövlətlər bu qarşıdurmanın bir hissəsinə çevrilə bilər.
2. Qlobal enerji bazarına təsir: İran Yaxın Şərqdə böyük neft və qaz ehtiyatlarına malikdir, və müharibə bu enerji mənbələrinin təhlükə altına düşməsinə səbəb ola bilər. Bu da qlobal enerji qiymətlərində böyük artımlara səbəb ola bilər.
3. Mülki itkilər və humanitar fəlakət: Hər iki tərəfdən gələn hərbi əməliyyatlar mülki itkilərə və humanitar fəlakətlərə səbəb ola bilər. Regionda qaçqın böhranı və qeyri-sabitlik arta bilər.
Hazırkı vəziyyətdə diplomatik səylər bu münaqişənin qarşısını almaq üçün vacibdir, müharibə riski mövcuddur və diqqətlə izlənməlidir.
Burada vacıb məqam məhz gərginliyin öz miqyasına görə geniş coğrafiyanı əhatə edə bilməsidir ki, onu Rusiya-Ukrayna müharibəsindən fərqləndirən ən vacib cəhət budur.
Müharibə riskinə təsir edən əsas faktorlar:
Yaxın Şərqdə gərginliyin artması, regionun zəngin resursları və mürəkkəb dini, etnik, siyasi və ideoloji qarşıdurmalar səbəbindən illərdir davam edən qarşıdurmaların nəticəsidir. Bu gərginlik həm daxili (milli və regional) faktorlardan, həm də beynəlxalq aktorların müdaxilələrindən qaynaqlanır. Yaxın Şərqdə gərginliyin artmasına təsir edən əsas faktorlar və mümkün nəticələr aşağıdakı kimi izah oluna bilər:
1. İran-Səudiyyə Ərəbistanı Rəqabəti
Yaxın Şərqdəki gərginliyin artmasının əsas səbəblərindən biri İran və Səudiyyə Ərəbistanı arasındakı regional rəqabətdir. Bu iki ölkə, əsasən dini fərqliliklər (şiəlik və sünnilik) və regionda liderlik iddiaları səbəbindən bir-biri ilə rəqabətdədirlər.
• Yəmən Münaqişəsi: İran və Səudiyyə Ərəbistanı Yəməndə bir proksi müharibəsi aparır. İran "Huti" üsyançılarını dəstəkləyir, Səudiyyə Ərəbistanı isə Yəmənin hökumətini və ərəb koalisiyasını dəstəkləyir. Bu münaqişə Yaxın Şərqin digər bölgələrinə də yayılma potensialı daşıyır.
• Suriya Müharibəsi: Suriya vətəndaş müharibəsində İran, Bəşər Əsəd rejimini dəstəkləyir, Səudiyyə Ərəbistanı və digər Sünni ərəb dövlətləri isə müxalif qüvvələri dəstəkləyir. Suriya müharibəsi regiondakı gərginliyi artıran əsas münaqişələrdən biridir.
2. İsrail və Ərəb Dövlətləri Arasındakı Münasibətlər
İsrailin qonşu ərəb dövlətləri ilə olan tarixi gərginliyi də Yaxın Şərqdə gərginliyin artmasına töhfə verir. Son illərdə bəzi ərəb dövlətləri, o cümlədən Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Bəhreyn, İsrail ilə münasibətləri normallaşdırmaq üçün addımlar atsa da, İran və onun müttəfiqləri bu prosesə qarşı çıxırlar.
• Fələstin İsrail Münaqişəsi: Fələstin məsələsi hələ də İsrail-ərəb münasibətlərində əsas problem olaraq qalır. Xüsusilə Qəzza zolağında İsraillə Həmas arasındakı qarşıdurmalar, tez-tez regional gərginliyin artmasına səbəb olur.
3.Yaxın Şərq ölkələri arasında rəqabət və vahid mövqenin olmaması problem
Ərəb ölkələri arasında geosiyasi rəqabət Yaxın Şərqin regional dinamikalarını formalaşdıran əsas faktorlardan biridir. Bu rəqabət müxtəlif siyasi, iqtisadi, dini və ideoloji fərqliliklərdən qaynaqlanır və regionun güc balansını, həmçinin qlobal güclərin Yaxın Şərqdəki siyasətlərini birbaşa təsir altına alır. Əsasən Səudiyyə Ərəbistanı və İran arasında liderlik uğrunda rəqabət fonunda baş versə də, digər ərəb ölkələri də öz maraqlarını qorumaq və güclərini artırmaq üçün müxtəlif addımlar atırlar.
Ərəb ölkələri arasında geosiyasi rəqabətin əsas faktorları:
a. Səudiyyə Ərəbistanı və İran arasında rəqabət
Səudiyyə Ərəbistanı və İran arasındakı rəqabət, Yaxın Şərqdə güc balansına təsir edən əsas geosiyasi qarşıdurmadır. Səudiyyə Ərəbistanı sünni islamının lideri kimi özünü göstərir, İran isə şiə islamının lideri kimi çıxış edir. Bu ideoloji qarşıdurma regionda müxtəlif proksi müharibələrə və münaqişələrə səbəb olub.
• Yəmən müharibəsi: İran və Səudiyyə Ərəbistanı Yəməndə proksi müharibəsi aparır. İran Husiləri dəstəkləyir, Səudiyyə Ərəbistanı isə hökumət qüvvələrinə dəstək verir. Yəmən müharibəsi bu iki ölkə arasındakı rəqabətin ən açıq nəticələrindən biridir.
• Suriya və İraq: İranın Suriyada və İraqda hərbi və siyasi təsiri güclənib. Səudiyyə Ərəbistanı isə bu ölkələrdə sünni müxalif qüvvələri dəstəkləyir. Suriya müharibəsi, İranın Yaxın Şərqdəki təsirini artırdığı bir ərazidir.
b. Səudiyyə Ərəbistanı və Qətər
Səudiyyə Ərəbistanı və Qətər arasında da müəyyən gərginliklər var. Səudiyyə Ərəbistanı Körfəz ölkələri üzərində siyasi və iqtisadi təsirini genişləndirməyə çalışır, lakin Qətər daha müstəqil xarici siyasət yürüdür. Bu rəqabət 2017-ci ildə Səudiyyə Ərəbistanı və digər ərəb ölkələrinin Qətəri blokadaya alması ilə kulminasiya nöqtəsinə çatdı.
• Müsəlman Qardaşları (İxvan ül-Müslimin): Qətərin Müsəlman Qardaşlarına olan dəstəyi Səudiyyə Ərəbistanı ilə fikir ayrılıqlarının əsas səbəblərindən biridir. Səudiyyə Ərəbistanı bu hərəkatı təhlükə kimi görür, Qətər isə bu qrupla əlaqələri davam etdirir.
• Al Jazeera və media təsiri: Qətərin sahib olduğu "Al Jazeera" kanalı ərəb dünyasında mühüm təsir gücünə malikdir. Səudiyyə Ərəbistanı və digər körfəz ölkələri bu media qurumunun siyasətlərini tənqid edirlər.
c. BƏƏ və Səudiyyə Ərəbistanı
Səudiyyə Ərəbistanı ilə Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) arasında sıx əlaqələr olmasına baxmayaraq, son illərdə rəqabət də güclənib. Bu rəqabət, xüsusən Yəməndəki münaqişədə özünü göstərib. BƏƏ Yəməndə Səudiyyə Ərəbistanının dəstəklədiyi hökumətə qarşı müstəqil siyasət yürüdür və cənub separatçılarını dəstəkləyir.
• İqtisadi rəqabət: BƏƏ, xüsusilə Dubay, Yaxın Şərqin ticarət və maliyyə mərkəzi kimi özünü təsdiqləyib. Səudiyyə Ərəbistanı isə "Vision 2030" islahatları çərçivəsində öz iqtisadiyyatı və investisiya mühiti ilə rəqabət aparmaq niyyətindədir.
• Yəmən münaqişəsi: Yəməndə BƏƏ-nin dəstəklədiyi cənub qüvvələri ilə Səudiyyə Ərəbistanının dəstəklədiyi hökumət qüvvələri arasında gərginlik yaşanır.
d. Misir və Səudiyyə Ərəbistanı
Səudiyyə Ərəbistanı və Misir ərəb dünyasının iki ən böyük və ən nüfuzlu ölkələrindən olsalar da, aralarında bəzi rəqabət və fikir ayrılıqları mövcuddur.
• Regional liderlik: Misir tarixi baxımdan ərəb dünyasında mədəni və siyasi lider kimi qəbul edilsə də, son illərdə Səudiyyə Ərəbistanı bu mövqeyi öz üzərinə götürməyə çalışır. Hər iki ölkə regional təsir uğrunda rəqabət aparır.
• Fələstin məsələsi: Misir, Fələstin-İsrail münaqişəsində vasitəçilik rolunu oynamağa çalışır. Səudiyyə Ərəbistanı isə bu məsələdə öz nüfuzunu artırmağa çalışır və İsraillə münasibətləri normallaşdırma siyasəti yürüdür.
e. Səudiyyə Ərəbistanı və Türkiyə
Səudiyyə Ərəbistanı və Türkiyə arasında da geosiyasi rəqabət var. Türkiyə özünü Yaxın Şərqin liderlərindən biri kimi görür və Misir, Liviya və Qətərlə əlaqələri gücləndirir. Bu, Səudiyyə Ərəbistanının bölgədəki hegemonluğuna meydan oxuyur.
• Müsəlman Qardaşları: Türkiyə Müsəlman Qardaşlarını dəstəkləyir, bu isə Səudiyyə Ərəbistanı ilə qarşıdurmaya səbəb olur. Bu ideoloji rəqabət iki ölkənin regional maraqlarına ciddi təsir edir.
• Liviyadakı qarşıdurma: Liviyada da Səudiyyə Ərəbistanı ilə Türkiyə arasında proksi müharibə baş verib. Türkiyə Liviya hökumətini dəstəkləyir, Səudiyyə Ərəbistanı isə marşal Xəlifə Haftarın qüvvələrini dəstəkləyir.
f. BƏƏ və Qətər
BƏƏ və Qətər arasındakı geosiyasi rəqabət Körfəz bölgəsindəki əsas qarşıdurmalardan biridir. Hər iki ölkə fərqli xarici siyasət yürüdür və müxtəlif regional müttəfiqlərə malikdir.
• Mediya və ideoloji rəqabət: BƏƏ və Qətər ərəb mediasında və beynəlxalq platformalarda bir-birinə qarşı media kampaniyaları aparır. Qətərin "Al Jazeera" kanalı BƏƏ siyasətlərinə qarşı çıxır, BƏƏ isə Qətəri regiondakı sabitliyi pozmaqda ittiham edir.
• Regional münaqişələrdə fərqli mövqelər: BƏƏ, xüsusilə Liviya və Yəməndə Qətərin mövqelərinə qarşı çıxır. Bu ölkələr arasındakı siyasi rəqabət müxtəlif münaqişələrdə özünü göstərir.
g.Geosiyasi Bloklaşmalar
Ərəb dünyasında əsas güc blokları formalaşmışdır:
• Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ və Misir: Bu ölkələr ənənəvi olaraq Qətər, İran və Türkiyənin təsirinə qarşı çıxır. Onlar sünni ərəb dünyasında status-kvonu qorumağa çalışır və Qətərin regional müstəqilliyinə qarşıdırlar.
• Qətər və Türkiyə: Qətər və Türkiyə arasında strateji müttəfiqlik mövcuddur və hər iki ölkə Misir və Səudiyyə Ərəbistanının hegemonluğuna qarşı çıxır.
Ərəb ölkələri arasında geosiyasi rəqabət, Yaxın Şərqdə münaqişələrin və güc mübarizələrinin əsasını təşkil edir. Bu rəqabət, proksi müharibələrə, siyasi qarşıdurmalara və regional güclərin maraqlarını qorumaq üçün müxtəlif strategiyalarına gətirib çıxarır. Rəqabətin gələcəkdə də davam edəcəyi və regional güc balansının daim dəyişəcəyini gözləmək olar.
4.Terrorçu və Silahlı Qrupların Fəaliyyəti
Yaxın Şərqdə fəaliyyət göstərən terrorçu qruplar və silahlı milis qrupları da gərginliyin əsas mənbələrindən biridir. Bu qrupların fəaliyyəti regiondakı ölkələrin daxili sabitliyini pozur və münaqişələrin alovlanmasına səbəb olur. Məsələn:
• İŞİD və digər terrorçu qruplar: İŞİD-in zəifləməsinə baxmayaraq, onun fəaliyyətindən doğan xaos hələ də İraq və Suriya kimi ölkələrdə davam edir. Digər ekstremist qruplar da regionda fəaliyyətlərini davam etdirir və qarşıdurmaların genişlənməsi riskini yaradırlar.
• "Hizbullah" və digər şiə qrupları: İranın dəstəklədiyi "Hizbullah" qruplaşması Livanda güclü təsirə malikdir və İsrailə qarşı açıq düşmənçilik mövqeyindədir. Bu, İsrail və Livan arasında müntəzəm qarşıdurmalara səbəb olur.
5. Beynəlxalq Müdaxilələr və Regional Rivalitet
ABŞ, Rusiya, Çin və digər qlobal güclər Yaxın Şərqdə öz maraqlarını qorumaq üçün müxtəlif şəkildə müdaxilə edirlər. Bu müdaxilələr regiondakı gərginliyi daha da qızışdırır.
• ABŞ-ın Rolu: ABŞ-ın İranla gərgin münasibətləri, Səudiyyə Ərəbistanı və İsrail ilə sıx əməkdaşlığı, regionda gərginliyin əsas səbəblərindən biridir. Vaşinqtonun İranın nüvə proqramına qarşı sanksiyaları və bölgədəki hərbi varlığı gərginliyi artıran faktorlardandır.
• Rusiyanın Rolu: Rusiya Suriya vətəndaş müharibəsində Əsəd rejimini dəstəkləyir və İranla strateji əməkdaşlığa malikdir. Moskvanın regional nüfuzunu artırma cəhdləri, ABŞ və müttəfiqləri ilə gərginliyi artırır.
6. Ərəb Baharının Sonrakı Nəticələri
2011-ci ildə başlayan Ərəb Baharı bir çox Yaxın Şərq ölkəsində siyasi sistemləri sarsıtdı. Bu inqilablar bəzi ölkələrdə avtoritar rejimlərin devrilməsinə və demokratik dəyişikliklərə səbəb olsa da, digər ölkələrdə xaos və silahlı qarşıdurmalar yaratdı.
• Liviya, Suriya və Yəməndə Qeyri-sabitlik: Ərəb Baharı sonrası baş verən vətəndaş müharibələri və güc boşluqları bu ölkələrdə davam edən qeyri-sabitliyə səbəb olub və bu da Yaxın Şərqdə gərginliyin daha da artmasına gətirib çıxarıb.
Gərginliyin Artmasının Nəticələri:
1. Qaçqın böhranı: Yaxın Şərqdəki münaqişələr səbəbindən milyonlarla insan öz evlərindən qaçqın düşüb. Suriya, Yəmən və Liviyadakı müharibələr bu problemin əsas mənbələrindəndir.
2. Qlobal enerji bazarına təsir: Yaxın Şərq dünyada ən böyük neft və qaz ehtiyatlarına malikdir. Gərginliklərin artması neftin qiymətlərinin yüksəlməsinə və qlobal iqtisadi qeyri-sabitliyə səbəb ola bilər.
3. Terrorçuluğun artması: Yaxın Şərqdəki qeyri-sabitlik terrorçu qrupların fəaliyyət göstərməsi üçün münbit şərait yaradır. Bu, yalnız regional deyil, qlobal təhlükəsizliyə də təhlükə yaradır.
4. Silahlanma yarışı: Regiondakı rəqib dövlətlər arasında silahlanma yarışı daha da sürətlənə bilər, bu da Yaxın Şərqin gələcəyində daha böyük müharibələrin riskini artırır.
Gərginliyin artması Yaxın Şərqi daha qeyri-sabit bir bölgə halına gətirir və bu gərginliklərin qlobal səviyyədə böyük təsirləri ola bilər. Bu səbəbdən, beynəlxalq cəmiyyətin Yaxın Şərqdə sabitliyi qorumaq üçün diplomatik səylərini artırması vacibdir.
Hansı region ölkələrinə birbaşa təsir edəcək:
Əgər İsrail və İran arasında birbaşa müharibə baş verərsə, Yaxın Şərqin bir çox ölkəsinə ciddi təsir göstərə bilər. Bu təsirlər həm siyasi, həm də iqtisadi cəhətdən müxtəlif dövlətlərdə fərqli şəkildə özünü büruzə verəcək. Əsas təsir altında olacaq ölkələr və onların münaqişədən necə təsirlənə biləcəkləri haqqında aşağıdakı aspektlərə diqqət yetirmək olar:
1. Livan
• Hizbullah faktoruna görə Livan münaqişənin mərkəzi ola bilər. İranın Yaxın Şərqdəki ən güclü müttəfiqlərindən biri olan "Hizbullah" Livanda yerləşir və İsrailin əsas düşmənlərindən biridir. Müharibə baş verərsə, "Hizbullah" İsraillə birbaşa qarşıdurmaya girəcək və Livan ərazisindən raket və artilleriya hücumları həyata keçirə bilər.
• Livana iqtisadi və humanitar fəlakət riski var. Livan iqtisadi böhran və siyasi qeyri-sabitliklə üzləşdiyindən, münaqişə ölkədə ciddi dağıntılara və qaçqın böhranına səbəb ola bilər.
2. Suriya
• Suriya müharibənin əsas cəbhələrindən biri ola bilər, çünki İranın hərbi qüvvələri və dəstəklədiyi milislər Suriyada fəaliyyət göstərir. İsrailin Suriyadakı İran mövqelərinə hücumlarını artırması gözlənilir. Hərbi toqquşmalar Suriyanın cənubunda, xüsusilə Qolan təpələri yaxınlığında baş verə bilər.
• Suriyadakı münaqişə Suriya hökumətinin daha da zəifləməsinə və xaosun artmasına səbəb ola bilər. İranın Suriyadakı varlığı isə İsraillə toqquşmaların davam etməsinə gətirib çıxara bilər.
3. İraq
• İraq da müharibədən təsirlənə bilər, çünki İranda yerləşən və İraq daxilində aktiv olan bir çox şiə milislər İsrailə qarşı hərəkətə keçə bilər. İraq, İranın Yaxın Şərqdəki əsas təsir bölgələrindən biridir və ölkədəki şiə qüvvələri İsrailə qarşı hücumlar həyata keçirə bilər.
• Münaqişə İraq daxilindəki qeyri-sabitliyi daha da dərinləşdirə və ölkənin iqtisadi və siyasi vəziyyətini daha da mürəkkəbləşdirə bilər.
4. Səudiyyə Ərəbistanı və Körfəz Əməkdaşlıq Şurası Ölkələri (BƏƏ, Bəhreyn, Küveyt)
• Səudiyyə Ərəbistanı və digər Körfəz ölkələri münaqişəyə dolayı yolla cəlb olunacaq. Səudiyyə Ərəbistanı və İran arasında regional rəqabət mövcuddur və İranın hərbi zəifləməsi Səudiyyə üçün strateji üstünlük yarada bilər. Lakin, İranın bu ölkələrə qarşı "Hizbullah" və ya başqa proksi qrupları vasitəsilə hücumlar təşkil etməsi də mümkündür.
• Körfəzdə yerləşən neft və qaz obyektləri İran tərəfindən raket hücumlarına və ya digər təhdidlərə məruz qala bilər. Bu, qlobal enerji bazarına təsir edəcək və neft qiymətlərində artım müşahidə oluna bilər.
5. Qətər və Oman
• Qətər və Oman neytral mövqe tuta bilərlər, lakin münaqişə Qətərin İrandan enerji tədarükü və iqtisadi əlaqələrinə mənfi təsir göstərə bilər. Qətər, həm İran, həm də Səudiyyə Ərəbistanı ilə balanslaşdırılmış münasibətlər saxladığından, münaqişənin onların iqtisadi və diplomatik siyasətinə təsiri olacaq.
• Oman isə regionda ən neytral vasitəçilərdən biri sayılır və münaqişənin diplomatik yolla həllinə çalışa bilər. Lakin genişmiqyaslı müharibə Oman və digər neytral dövlətlərin regional mövqelərini çətinləşdirə bilər.
6. Türkiyə
• Türkiyə, regional güc olaraq münaqişəyə diplomatik və hərbi cəhətdən təsir edə bilər. İsrail və İranla hər iki tərəfdən strateji münasibətləri olan Türkiyə, müharibənin yaratdığı vəziyyətdən öz maraqlarını müdafiə etməyə çalışacaq.
• Türkiyə Suriya və İraqdakı vəziyyətdən təsirlənə bilər, çünki bu ölkələrdəki qeyri-sabitlik Türkiyənin sərhədlərinə yaxın hərbi əməliyyatlara və qaçqın böhranına səbəb ola bilər.
7. İordaniya
• İordaniya, İsrail ilə sərhədi olduğundan hərbi əməliyyatların yaxınlığında olacaq və münaqişənin təsirləri bu ölkəyə də sıçraya bilər. İordaniyanın sabitliyi üçün təhlükə qaçqın axını və iqtisadi fəsadlar ola bilər.
• Eyni zamanda, İordaniya Fələstin məsələsində xüsusi rol oynayır və İsrail-Fələstin qarşıdurmasının yenidən alovlanması İordaniyanın daxili siyasətinə təsir edə bilər.
8. Misir
• Misir İsraillə sülh müqaviləsinə malik olsa da, regional təhlükəsizlik maraqlarına görə münaqişənin nəticələrini yaxından izləyəcəkdir. İsrail-İran müharibəsi Qəzzadakı Həmasın aktivliyini artırarsa, Misir də bu vəziyyətdən təsirlənə bilər.
• Misirin Sinay yarımadasındakı təhlükəsizlik problemləri daha da güclənə bilər, çünki bölgədəki radikal qruplar münaqişədən istifadə edərək aktivliyini artırmağa çalışa bilər.
9. Qlobal və Regional Enerji Bazarına Təsirlər
• İran və İsrail arasındakı müharibə Yaxın Şərqin enerji resurslarına ciddi təsir göstərə bilər. Körfəz ölkələrindəki neft obyektlərinə ediləcək hücumlar qlobal enerji təchizatında böyük narahatlıqlara səbəb olacaq və neft qiymətlərinin sürətlə artmasına gətirib çıxaracaq.
• Hərbi əməliyyatların Hörmüz boğazını təhlükə altına salması, dünya üzrə neft tədarükünü dayandıra və dərin iqtisadi nəticələrə səbəb ola bilər.
10. Fələstin-İsrail Münaqişəsinin Alovlanması
• İran Fələstindəki qrupları, xüsusilə Həması dəstəkləyir, və müharibə zamanı bu qrupların İsrailə qarşı hücumları arta bilər. Bu, İsrailin Qəzzaya və ya digər Fələstin bölgələrinə hərbi zərbələr endirməsinə gətirib çıxara bilər, nəticədə isə Fələstin-İsrail münaqişəsi yenidən alovlanacaq.
• Fələstin məsələsinin yenidən qızışması regionda daha geniş miqyaslı qarşıdurmalara səbəb ola bilər və ərəb dünyasında anti-İsrail narazılığını daha da gücləndirə bilər.
İsrail-İran müharibəsi, bir çox Yaxın Şərq ölkəsinə ciddi təsir edəcək, regional qeyri-sabitliyi artıracaq və böyük humanitar və iqtisadi fəlakətlərə yol açacaq. Hərbi əməliyyatlar bölgənin müxtəlif hissələrində geniş miqyaslı dağıntılara səbəb ola bilər və qaçqın böhranı, enerji təchizatı narahatlıqları və regional güclər arasında daha dərin bir münaqişə ilə nəticələnə bilər. Münaqişənin gedişatından və beynəlxalq reaksiyalardan asılı olaraq, Yaxın Şərqdə daha geniş miqyaslı qarşıdurmaların baş verməsi ehtimalı yüksəkdir".
